Polska egzotyczna.
Część I
Przewodnik



Taki już bowiem jest mój nałóg, że zamiast szukać dziwów świata po udeptanych szlakach, brodziłem całe życie tylko przez piaski, bagna i manowce omijane przez wszystkich, wpatrując się w dno tych rzek modrych, w łąki i gaje, w ludzi, którzy należą jeszcze do otaczającej ich natury, w ich chaty i stare cmentarzyska...
Zygmunt Gloger


Autor zaprasza na niekonwencjonalną wędrówkę wzdłuż wschodniej granicy Polski, od Cisowej Góry nad Gulbieniszkami (okolice jeziora Hańcza) do Niemirowa nad Bugiem. Jest to wyprawa w barwny i naprawdę nieco egzotyczny świat pogranicza, w którym ocalały jeszcze relikty naszych dawnych Kresów. Trasa wiedzie bowiem przez pogranicze etniczne, gdzie osadnictwo mazowieckie styka się z osadnictwem litewskim i ruskim. Mozaikę etniczną uzupełniają rosyjscy staroobrzędowcy i Tatarzy. Spotyka się także ślady Jadźwingów - średniowiecznych mieszkańców tych ziem oraz Żydów. Z różnorodnością etniczną i kulturową łączy się różnorodność religijna. Współżyją obok siebie rzymskokatoliccy Polacy i Litwini, prawosławni Białorusini, greckokatoliccy Ukraińcy, staroobrzędowcy Rosjanie, sekciarze - wyznawcy proroka Ilji, muzułmańscy Tatarzy.

Wszystko to tworzy charakterystyczną dla Kresów
"egzotyczną" mieszankę etniczno-kulturowo-religijną,
o której większość Polaków ma jedynie blade pojęcie, bądź też zupełnie sobie jej nie uświadamia.

SPIS TREŚCI:

Od autora

1. Kraina piękna jak baśń

Suwalska Fudżijama • Formy martwego lodu • Widok ten oczarował już niejednego... • Lekarz od kołtunów • Jaćwieski gród • Saga rodu Kiewliczów • Na Górze Zamkowej • Piękna Jegla i Żaltis • Niedoszły okręg przemysłowy • Obrońcy starego obyczaju • Staroobrzędowcy w Polsce • W ruskiej bani • Molenna w Wodziłkach • Szeszupa i Czarna Hańcza • Cuda geomorfologii • Wisząca dolina • Kanion Czarnej Hańczy • Suwalska sawanna • Niezwykłe jezioro Hańcza • Na granicy książęcych puszcz • Dramatyczne dzieje kresowego dworu • Jeden z najwspanialszych widoków • Osobliwości jeziora Jaczno • Smolniki

2. Na polski biegun zimna

Jeziora Kleszczewickie • ...i Jezioro Czarne • Nazwy jak z baśni • Niemal Podbeskidzie! • „Dach Suwalszczyzny” • Gdzie Jagiełło raczył się rakami • Wiżajny – miasteczko pogranicza • Na miejscu starego kirkutu • Najzimniejsze miejsce w Polsce

3. Na tropie Indian Europy

Przez Góry Sudawskie • Jaćwingowie • Zagłada Jaćwieży • Sudawskie grodzisko • Nad jeziorem Graużyny • Niespokojna rzeczkaWigra • Jar Szelmentki • Polska wyspa osadnicza • Jedno z największych grodzisk • Kim byli mieszkańcy? • Łaumy – litewskie diablice • U wrót „stolicy” polskich Litwinów

4. Litewską ścieżką

Litwini u siebie • Wielowiekowe sąsiedztwo • „Litwin jest wzrostu wysokiego...” • Świetni organizatorzy i znakomici gospodarze • Litewska gościnność • Co Litwini jadali? • Bogactwa litewskiej spiżarni • Dzieje litewskiej „stolicy” • Królewskie miasto • „Nie zasługuje, aby nadal przy tytule miasteczka pozostał...” • Puńsk dzisiaj • Wokół puńskiego kościoła • Kolekcja pana Vainy • Puńskie cmentarze • Kiedy „szyny byli drewniane” • Nad jeziorem Sejwy • Figle pana starosty • Dzieje sejwejskiej dzierżawy • „A ile to na tej ziemi jest krzyżów!” • Serce Małej Litwy • Luźna, kolonijna zabudowa • Pod dachami litewskiej zagrody • Świreń — małe cacko wiejskiej architektury • Dzieje dóbr Poluńce • Nadgraniczne bezdroża • „Saskrydis” w Burbiszkach • Wzdłuż Gaładusi • W Radziuciach • Bagno Krasnogruda • Gawieniańce — tu zatrzymał się czas • Czas już ruszył • Początki Sejn • Dominikańskie miasto • Ksiądz buduje... synagogę • Sejneńskie szkoły • Lata upadku • Czyja będzie Sejneńszczyzna? • Walki polsko-litewskie • Bitwa o Sejny • Na plac targowy zajeżdżały setki furmanek... • Bazylika o wspaniałej fasadzie • Sejneńska Madonna • Spacer po mieście • Sejneńska „Wieża Babel” • Cmentarze sejneńskie

5. Śladami Miłosza

Dzieje dóbr Sztabinki • Sejneńscy staroobrzędowcy • Gaładuś i jej dzieci • Dusiejcis Większe • Gniazdo Eysymontów i Kunatów • W krasnogrudzkim dworze • Wakacje wielkiego poety • Miejsce wielu sprzecznych przeżyć • Powrót po latach • Krasnogruda dawniej i dziś • Dusznica • W Hołnach Mejera • Rodu Paszkiewiczów przygody z historią • Stoi jak dawniej, ale murowany... • Drugie Hołny • Weresowszczyzna • Półkoty i Otkieńszczyzna • Pomniki na berżnickim cmentarzu • Pierwsze miasto na Suwalszczyźnie • Swawole berżnickich starostów • Nazwę swą wzięło od kielicha

6. Puszcz litewskich przepastne krainy

Ostoja zwierzyny • Partyzancki kraj • Wigranie — ostatni Jaćwingowie • Gdzie diabły siedzą... • Jak w Kanadzie • Kaprysy Marychy • Przez Wysmały • Wielkie dzieło Ignacego Prądzyńskiego • Najnowocześniejsza droga wodna w Europie • Wysokiej klasy zabytek techniki • Brzegiem zdziczałego kanału • „Wieś wszystka przez Moskwę spustoszała...” • Śluza Kurzyniec • Teren uporządkowany aż za bardzo • Uroki Wołkuszanki • Ostatnie puszczańskie wioski • Głuszcowe uroczysko • Nad górną Wołkuszanką • Bobry kontra melioranci

7. Okolicą nadniemeńską

Osocznicy • Legenda Bohatyrowiczów • Nowe i Stare Bohatery • Dramatyczne losy grodzieńskich unitów • „Zęby Stalina” • Przez wzgórza Wyspy Lipskiej • W Pradolinie Biebrzańskiej • O krok od Ojca Rzek • „Woda w tym źródle nigdy nie zamarza...” • Salon artystyczny w Bobrze Wielkiej • Hospodarski dwór w puszczy • List żelazny pana Paska • Urok zapomnianego miasteczka • Uliczkami Nowego Dworu • Potomkowie unitów • Pod dachem wiejskiego dworku • „Wyzyskiwaliśmy, jak się dało...” • Umarła klasa • Domena Wołłowiczów • Najstarszy na Białostocczyźnie pałac • Kurpie pod Grodnem • Dzikie Pola Dubnicy • Ślady nieznanego ludu • Rosnące kamienie • W Saczkowcach • Kraina polnych grusz • Początki Kuźnicy • „Ścieląc się z płaczliwą supliką pod miłościwe stopy...” • U diadi Jakowa towaru wsiakowa... • Jarmark w Kuźnicy • Na zakupy do Lejbki • Współczesna Kuźnica • Ostatni ślad po kuźnickich Żydach

8. W krainie sokólskich wiatraków

Trójkąt Sokólski • Wioseczka jak malowanie • Dwór wśród plantacji róż • Miejsce królewskich łowów • Tołoczki Małe • „Zemsta” w Tołoczkach • Palestyna pod Sokółką • Dwór Molawica • Wiatraki sokólskie • Bunt Lipków • Kurban-Bajram w Bohonikach • Bohonicki meczet • Największy mizar w Polsce • Szlacheckie „okolice” • U stóp Góry Wojnowskiej • Minkowce • Folwark Miszkieniki • „Tu leżą grzesznicy Kazimierz y Zuzanna...” • Siedziba rodu Snarskich • Komuniści z Harkawicz • Cerkiew w katolickiej wsi • Pięć wieków Krynek • Kryński przemysł • Jedno z najpiękniejszych miasteczek • Chagallowsko malownicze zaułki • Żydzi z Kaukazu • Wędrując w poszukiwaniu nastrojów • Zaułek zagumienny • Park jak z powieści Turgieniewa

9. Do niedoszłej stolicy świata

Prorok Ilja • Piaszczystymi drogami • Rodzinna wieś proroka • Obcy rzadko docierają w te strony • Cerkiew, która wyrosła z ziemi • Niespełnione Ukrzyżowanie • Prorok w kartoflach • W gościnie u genialnego konstruktora • Tu miała być stolica świata • Sanktuarium wyznawców Ilji • Boża kraina

10. Tatarskim szlakiem

W dolinie Nietupy • Kresowa matrona z Żylicz • Ciumicze i majątek Górka • Tatarskie folwarki • Stolica polskich Tatarów • Zasługi pułkownika Krzeczowskiego • Wieś jak przed wiekiem • Gdzie ci „dzicy” Tatarzy? • „Przyćmiony islam” • Tradycyjne obrzędy i święta • Kitaby, chamaiły i hramatki • Muzułmanie we współczesnej Polsce • W kruszyniańskim meczecie • Miejsce spoczynku wiernych • Na skraju stepów

11. Przez stepy nad Świsłoczą

Popegeerowskie stepy • O pomiarze włócznej • Jak powstały ulicówki • Obszar czysto białoruski • Rusini, „tutejsi”, prawosławni • Po tej i tamtej stronie granicy • Nie mieli szczęścia w historii • Dobra Ziemia Dobrych Ludzi • Ostatnie „prawdziwe” wsie • Chaty jak z bajki • Wioski nad Świsłoczą • Kołodzieżanka • Konstanty Kalinowski — bohater Białorusinów • Pożegnanie ze Świsłoczą • Jałówka • Z dala od szlaków komunikacyjnych • Miasteczko brogów • Stacyjka na końcu świata

12. W ostępach królewskiej puszczy

Na przełaj przez jezioro • Jak na Polesiu... • Oddział leśny nr 1 • Puszcza Świsłocka • Mając na karku Moskali... • „Ogrody Gedymina” • Na puszczańskiej polanie • „To głuszec tokować zaczyna!” • Dolina Hwoźnej • Królestwo puszczańskich dębów • Bitwa nad Hwoźną • Kosy Most • Po „Żebrach Żubra” • Białowieski skansen • Dlaczego „Białowieska”? • Równie cenna jak Wawel... • Dzieje puszczy • Królewskie polowania • Łowy z wygodami • Rousseau w Białowieży? • Leśnicy-powstańcy • Carskie porządki • Echa rewolucji • Barwna mozaika etniczna • Czas szubienic • Ośrodek turystyki i centrum naukowe • Pozostałości carskiej rezydencji • Pamiątka dawnych łowów • Białowieski Park Narodowy • Wielka rozmaitość krajobrazów leśnych • Brama puszczy • Dąb Jagiełły • „Nie pozna tu mieszczuch ani dębu, ani lipy...” • Morze różnokształtnych pni • Spacer po puszczańskiej osadzie • Kościół z „białą wieżą” • W Parku Dyrekcyjnym • Nocleg w wagonie • Królewska Droga, Kamieniecka Droga... • Mateczniki nad Podcerkówką • „Wstęga łąki szmaragdowej...” • Pożegnanie z puszczą

13. Skrajem Polesia

Siedziba Wołyńcewiczów • Letnisko na skraju puszczy • Dworek w Jodłówce • Pamiętniki kasztelana brzeskiego • Kleszczelskie pustynie • Czy mieszkali tu Połowcy? • Wesoły cmentarz w Zubaczach • Zamczysko nad Pulwą • Takich chat nie ma nigdzie indziej na świecie... • Podlaszucy — Białorusini czy Ukraińcy? • Jak Małorusin stał się Białorusinem • Podobieństwa i różnice • Odrodzenie Podlaszuków • Dwór Klukowicze • Kościółek jak na Podkarpaciu • Z Tokar na pomoc walczącej Warszawie • Wiatrak z napędem mechanicznym

14. Do prawosławnej Częstochowy

Cerkiewka z bajki • Wilanowo • Modlą się tu wierni obu wyznań... • Chałupy w Werpolu • Przez Lasy Radziwiłłowskie • Radziwiłłówka pełna legend • Pamięć najazdu tatarskiego • Miejsce cudowne z cudownych... • Hora Grabarka, hora swiataja... • Cerkiew na Wzgórzu Pokutników • Las krzyży • Prawosławie w Polsce • Wewnątrz cerkwi • Nieco o liturgii • Zapach kadzidła i niezwykła harmonia śpiewów • Święto Spasa w Grabarce • „Spasi nas ad wajny wietnamskoj...” • Sporo się w Grabarce zmieniło

15. W dolinie Bugu

Nad Moszczonną • Już nie turkoczą koła młyńskie... • Nadbużańską skarpą • Tysiącletni gród • Królewskie wizyty • Miasteczko na kredzie • Ślady dawnej świetności • Raj dla botanika • Wyznawcy Baala • Przez łąki nad rzeką • Pejzaż jak z obrazów Szyszkina • Na styku trzech zaborów • Powstańcza bitwa pod Niemirowem • Na rynku rośnie trawa • Dalej na południe

Literatura

Indeks

<Źródło: TD, Rewasz>